ਬਲਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ
:
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਜਿਥੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਹਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਫੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਫੀਆਂ ,ਫਲਸਫੇ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਝੰਕਾਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਮਰ ਗਾਥਾ ਲਿਖੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਪੈੜ 1519-21 ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਪਈ। ਉਹ ਸਤਿਨਾਮ ਦੀ ਜੋਤ ਲੈ ਕੇ ਆਏ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਤੇ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਜੋ ਇਕ ਓਂਕਾਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਸੀ, ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆ। ਉਹ ਸੂਫੀ ਸੰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਦੇ, ਸਥਾਨਕ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦੇ, ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੇ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਹਾਨੀ ਸਫ਼ਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਨਮਸਾਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖਾਨ ਚੰਦ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੋਰਿਆ। ਮਾਨ ਚੰਦ, ਜੋ ਅਫਗਾਨ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ-ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ। “ਨਾਮ ਜਪੋ, ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਵੰਡ ਛਕੋ” – ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਲਯ ਸਨ, ਜੋ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਰਤੇ ਪਰਵਾਨ, ਕਾਬੁਲ, ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਅਮਰ ਯਾਦਗਾਰ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਸੰਵਾਰਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿ੍ਪਾਨ ਨਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਨਾਦ ਸੀ। ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਮਾਰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ, ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੈਠ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ, ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨਾਲ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਵਪਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਜੋੜੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾਈ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਧਰਮ ਦੀ ਚਾਦਰ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਵੀ ਅਫਗਾਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਆਤਮਕ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਧਾਰ
ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਊਂਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ, ਜੋ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਵਸਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੇ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਕਾਬੁਲ, ਗਜ਼ਨੀ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਸਿੱਖਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਰੇਸ਼ਮੀ ਤੰਬੂ ਭੇਟ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਮੋਤੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭੇਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਅਫਗਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਦੌਰ
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਦੌਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1799-1849) ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਅਟਕ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਰਗੇ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਝੁਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।ਉਸਨੇ 1823 ਵਿੱਚ ਨੌਸਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਯੂਸੁਫਜ਼ਈ, ਅਫਰੀਦੀ ਅਤੇ ਖਟਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ, ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਗ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਤਿ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਮਿਚਨੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਗਰਜ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ। ਅਫਗਾਨ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਅਫਗਾਨੀ ਪਹਾੜਾਂ ’ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸਾਖ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਧਿਆਏ ਸੀ।
ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੌਮਾਂ
ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ “ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੀ ਕਬਰਗਾਹ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਕਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਝੁਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ 16ਵੀਂ-18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ 1979-1989 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰ ਮੰਨੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਵੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜੇਤੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੈਨਿਕ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸੀ।
ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਘਟਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼
1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 70,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਕਾਬੁਲ, ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਪਰ ਸੋਵੀਅਤ-ਅਫਗਾਨ ਜੰਗ (1979-1989) ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ। ਜੰਗ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸਖਤ ਇਸਲਾਮੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਈਆਂ। 2018 ਵਿੱਚ, ਅਫਗਾਨ ਸੰਸਦ ਦੇ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਮੈਂਬਰ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ, ਨੂੰ ਵੀ 2021 ਵਿੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।2020 ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ 1,000 ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਈ। 25 ਮਾਰਚ 2020 ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਹੋਏ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਨੇ 27 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਈ। 2021 ਵਿੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ, 2025 ਵਿੱਚ, ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਰਫ਼ 200 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ, ਕੈਨੇਡਾ, ਯੂ.ਕੇ. ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾਈਆਂ।
