ਭਾਰਤ, ਜਿੱਥੇ ਚੰਨ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਮਸਨੂਈ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਨਵੀਂਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ ਨੇ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਕੇ ਬੈਠਾ ਹੈ। ‘ਡਾਇਨ’ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲਗਾਕੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾਈ ਲਿੰਗਕ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। 2022 ਤੋਂ 2025 ਤੱਕ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲਈ ਗਈ। ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਖਾਂ ਨੂੰ ਅਣਸੁਣਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਅਜੀਬ ਅਗਨੀ ਪਰੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੁਝ ਕਾਨੂੰਨ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਏ, ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਤੇ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 2022-2025: ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਖੂਨੀ ਖੇਡ
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਪਰਾਧ ਰਿਕਾਰਡ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ, 2000 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ 2500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। 2022 ਤੋਂ 2025 ਤੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ, ਹਾਲ ਹੀ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਅਤੇ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਰ ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਅਸਾਮ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ 2025 ਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਪੂਰਨੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਟੇਟਗਾਮਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 6 ਜੁਲਾਈ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਮੈਂਬਰਾਂ—ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਦਾਦੀ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਾਬੀ—ਨੂੰ ‘ਡਾਇਨ’ ਅਤੇ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਟਰੱਸਟ ਦੀ 2023-24 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ, 75,000 ਔਰਤਾਂ ਇਸ ਡਰ ਵਿੱਚ ਜੀਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ‘ਡਾਇਨ’ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ 10 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ 114 ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ 145 ਅਜਿਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਕਦੇ ‘ਡਾਇਨ’ ਜਾਂ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 74% ਔਰਤਾਂ 45 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ: ਕੀ ਹੈ ਸੱਚ?
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਿਹਾਰ ਜਾਂ ਝਾਰਖੰਡ ਵਰਗੇ ਰਾਜਾਂ ਜਿੰਨੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਗਲਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ, ਖਾਸਕਰ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। 2022-2025 ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਸਿੱਧੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤਿ ਨਾ-ਮਾਤਰ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਬਾਈਕਾਟ, ਮਾਰਕੁਟ ਅਤੇ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਜੇ ਵੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਕੜੀ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਕਢਾਉਣ ਲਈ ਪੇਂਡੂ ਅੱਜ ਵੀ ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਝਾਤ
ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ 13ਵੀਂ ਤੋਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਸਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1734 ਵਿੱਚ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ ਗੋਲਡੀ ਨੂੰ ‘ਆਖਰੀ ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਈ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਈਜੀਰੀਆ, ਘਾਨਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ, ਅੱਜ ਵੀ ‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਕਸਰ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਅਸਿੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵੱਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਲੈਟਿਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਜਿਵੇਂ ਪੇਰੂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਵੀਆ, ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਇਹ ਭਾਰਤ ਜਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ’ਤੇ ਨਹੀਂ।
ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਦਲਾਅ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ?
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ’ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਨੇ। ਬਿਹਾਰ, ਅਸਾਮ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਓਡੀਸ਼ਾ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ‘ਡਾਇਨ ਨਿਸ਼ੇਧ ਅਧਿਨਿਯਮ’ ਲਾਗੂ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਅਜਿਹੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਜ਼ਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ—ਕੀ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਾਰਗਰ ਨੇ? ਨਿਰੰਤਰ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ, “81 ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਡਾਇਨ ਨਿਸ਼ੇਧ ਅਧਿਨਿਯਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।” ਜਦੋਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਸ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ?
2022-2025 ਦੌਰਾਨ ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈਆਂ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।
ਨਿਰੰਤਰ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ, 82% ਦੋਸ਼ੀ ਔਰਤਾਂ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ, 51% ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ 7% ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਅਕਸਰ ਗਰੀਬ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ। ਨਿਰੰਤਰ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ‘ਡਾਇਨ’ ਕਹਿਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।” ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਗਨੀ ਪਰੀਖਿਆ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
‘ਡਾਇਨ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਕਲੰਕ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਨਾ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਅਗਨੀ ਪਰੀਖਿਆ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਡਾਇਨ’ ਕੋਈ ਸੱਚਾਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਹਰ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਇਹ ਅੱਗ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਾੜਦੀ ਰਹੇਗੀ।
