ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ‘ਬੰਦੀ ਬੀਰ’ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਵਿਚ ਅਹਿਮੀਅਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ?

ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦੀ ਬੀਰ’ (ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ‘ਬੁੰਦੀ ਬੀਰ’) ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ, ਜੋ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਕਥਾ ਓ ਕਹਾਨੀ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੌਨੀਸ਼ ਆਰ ਚੈਟਰਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸਕੂਲੀ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਸਮੂਲੀਅਤ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਅਟੁੱਟ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। . ਭਾਰਤੀ ਸਕੂਲੀ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਅਣਦੇਖੀ ਕਿਉਂ? ‘ਬੰਦੀ ਬੀਰ’ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਕੂਲੀ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖੇਤਰੀ ਸਾਹਿਤਕ ਤਰਜੀਹਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਾਠਕ੍ਰਮਾਂ ਦੀ ਸੀਮਤ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੇ ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਕੂਲੀ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਰ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋਰ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਣ। ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਪਰ ‘ਬੰਦੀ ਬੀਰ’ ਨੂੰ ਖਾਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸਰੋਤਾਂ ’ਤੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਯੁਵਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਵੱਲੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ,ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬੀਰ ਬੰਦਾ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਦਾ ਹੈ।ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ। ‘ਬੰਦੀ ਬੀਰ’ ਸਿਰਫ ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਵੀ ਮਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਲੇਬਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਅਤੇ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲ ਸਕੇ