ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ/ਏ.ਟੀ.ਨਿਊਜ਼: ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ, ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1823 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਧ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਘੇਰਾ 5100 ਕਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਚੌੜਾਈ 25 ਫ਼ੁੱਟ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ 10 ਗਜ਼ ਚੌੜੀ ਅਤੇ 8724 ਗਜ਼ ਲੰਬੀ ਧੂੜਕੋਟ (ਕੱਚੀ ਕੰਧ) ਵੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੇਤ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਅਤੇ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਅਫ਼ਸਰ-ਏ-ਇਮਾਰਤ ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ ਅਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਯਾਰ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਇਸ ਕੰਧ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ’ਤੇ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਖ਼ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਕੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਧੂੜਕੋਟ ’ਤੇ ਕੁੱਲ 7,00,000 ਰੁਪਏ ਖਰਚੇ ਗਏ, ਜਦਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ 5,70,460 ਰੁਪਏ ਦਾ ਵਾਧੂ ਖਰਚ ਆਇਆ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ’ਤੇ 1,94,04,601 ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਆਈ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਧ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ-ਏ-ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਸਬੂਤ ਵੀ ਸੀ।
ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੰਧ ਲਗਭਗ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕੰਧ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਾਰ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਲ ਗੇਟ (ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਰਾਮ ਬਾਗ ਦੀ ਡਿਉੜੀ) ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ ਗੇਟ ਨੇੜੇ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣਾ ਬੀ-ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਖਸਤਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਹਨ। ਹਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕੰਧ ਦੇ ਬਚੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕਲਚਰਲ ਰਿਸੋਰਸ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਇਨੀਸ਼ੀਏਟਿਵ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦ ਹੀ ਰਿਹਾ।
ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਧ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਦਿੱਖ ਖਤਮ ਹੋਈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਗੁਆਚ ਗਈ। ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ ਗੇਟ ਨੇੜੇ ਕੰਧ ਦੇ ਬਚੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸਥਾਈ ਪਾਰਕਿੰਗ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਾਹਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਭਾਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਭਾਗ ਜਾਂ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਜਾਂ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਲਈ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੇ। ਇਹ ਅਣਗਹਿਲੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ।
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ , ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਾਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੰਧ ਦੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।
